Қасақана немесе жанама ниетпен жасалған қылмыстық құқық бұзушылық
ҚР Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК) 20-бабы қылмыстық құқықбұзушылық құрамының субъективтік жағының міндетті элементі болып табылатын кінәнің нысаны ретінде қасақаналық ұғымын ашады. Қасақаналық тікелей және жанама ниетке бөлінеді. Төменде осы бапқа қатысты кеңейтілген заңи түсіндірме, мысалдар және өзге заң нормалары мен ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларына сілтемелер берілген.
📌 1. Қасақаналықтың құқықтық мәні
Қасақаналық — бұл адамның өзі жасаған қоғамға қауіпті әрекетке және оның салдарына деген саналы психикалық қатынасы. Бұл — қылмыстық жауаптылыққа тартудың маңызды шарты және кінәнің субъективтік мәні болып табылады (ҚК 19-бабын қараңыз).
📘 2. Тікелей ниетпен жасалған қылмыс (ҚК 20-бабының 2-бөлігі)
Қылмыс тікелей ниетпен жасалды деп танылады, егер:
- адам өз әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіптілігін ұққан болса;
- оның зардаптарының болуы мүмкін екенін немесе сөзсіз болатынын алдын ала көрсе;
- сол зардаптардың болуын қалаған болса.
📌 Сот тәжірибесінен мысал:Адам әдейі басқа біреудің өмірлік маңызды органдарына пышақ сұғып соққы жасайды — бұл адам өлтіруге тікелей қасақаналықпен барғандықтың белгісі.
📖 Қатысты нормалар:
- [ҚК 99-бабы] — Адам өлтіру;
- [ҚК 106-бабы] — Дені сау адамға қасақана ауыр зиян келтіру;
- [ҚК 45-бабы] — Қылмыстар жиынтығы бойынша жаза тағайындау (қасақаналық бірнеше қылмысты қамтыса).
📘 3. Жанама ниетпен жасалған қылмыс (ҚК 20-бабының 3-бөлігі)
Қылмыс жанама ниетпен жасалды деп танылады, егер:
- адам өз әрекетінің қоғамға қауіптілігін ұққан болса;
- зардаптардың туындауын алдын ала көрсе;
- олардың болуын қаламағанымен, оларды саналы түрде мүмкіндік ретінде қабылдаса немесе бейжай қараса.
📌 Сот тәжірибесінен мысал:Мас күйдегі жүргізуші адамдар көп жүретін жолмен жүруін жалғастыра береді, жол-көлік оқиғасы туындау мүмкіндігін түсіне тұра. Егер бұл әрекет салдарынан жаяу жүргінші қаза тапса — жанама ниетпен жасалған қылмыс ретінде саралануы мүмкін (нақты жағдайға байланысты).
📖 Қатысты нормалар:
- [ҚК 345-бабы] — Жол қозғалысы ережесін бұзу салдарынан адам өліміне әкелу;
- [ҚР Азаматтық кодексінің 367-бабы] — Қауіп көзі болып табылатын құралдан келтірілген зиян үшін жауапкершілік.
⚖️ 4. Қасақаналық пен абайсыздықты ажырату (ҚК 21-бабы)
Қасақаналық пен абайсыздықтың айырмашылығы:
- абайсызда жасаған қылмыста адам салдардың туындауын қаламайды және оған жол бермейді;
- қасақаналықта — не салдарды қалайды (тікелей ниет), не болса да оларға жол береді (жанама ниет).
📖 Қараңыз:
- [ҚК 21-бабы] — Абайсызда жасалған қылмыс;
- ҚР Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі №1 Нормативтік қаулысы «Қылмыстық жауаптылыққа әртүрлі кінә нысанымен тарту туралы заңнаманы қолдану практикасы туралы».
⚖️ 5. Қылмысты саралау үшін кінә нысанының маңызы
Кінә нысаны анықтайды:
- адамды қылмыстық жауаптылыққа тартуға бола ма;
- құқықбұзушылықтың дұрыс саралануын;
- жаза түрі мен көлемін (ҚК 53-бабы — Жазаны жеңілдететін мән-жайлар).
📌 Мысал:
- Тікелей ниетпен адам өлтірсе — ҚК 99-бабы бойынша;
- Жанама ниетпен әрекет жасап, адам өліміне абайсыз себеп болса — ҚК 104-бабы қолданылуы мүмкін (орташа ауырлықтағы дене жарақатын келтіру, өлімге абайсыздықпен әкеп соққан).
📄 6. ҚР Жоғарғы Сотының Нормативтік қаулылары
- №6 Нормативтік қаулы, 11.07.2003 ж.ҚК 68-бабы — Жәбірленушімен татуласуға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату — егер қылмыс қасақана жасалса да, белгілі бір жағдайларда қолданылуы мүмкін.
- №3 Нормативтік қаулы, 31.03.2017 ж.Қылмыстық және қылмыстық-процестік заңнамаларға өзгерістер енгізу туралы. Қасақаналық нысанымен байланысты кейбір баптардың қолданылу тәртібін нақтылайды.
- №10 Нормативтік қаулы, 22.12.2022 ж.Сот тәжірибесін жетілдіру мақсатында қабылданған, қасақаналықтың дәлелдену тәртібіне қатысты ережелер қамтылған.
- №1 Нормативтік қаулы, 21.04.2011 ж.Жаза тағайындау практикасы туралы — жаза тағайындау кезінде кінә нысаны есепке алынуы тиіс.
- №2 Нормативтік қаулы, 25.12.2020 ж.Өмір мен денсаулыққа қарсы қылмыстарды саралау мәселелері — адам әрекетінің салдарына деген ішкі қатынасының дәлелденуі қажеттігін көрсетеді.
🔍 7. Қасақаналықты дәлелдеу
Кінәнің нысаны болжаммен емес, дәлелмен анықталуы керек. Қажет:
- объективтік деректер: мінез-құлқы, жағдайлар, құралдар;
- сараптама қорытындылары (мысалы, психологиялық-психиатриялық);
- куәлардың айғақтары, хат алмасу, жазбалар және т.б.
📖 Қараңыз:
- [ҚР ҚПК 113-бабы] — Дәлелдеудің тәртібі;
- [ҚР ҚПК 125-бабы] — Дәлелдерді соттың ішкі сенімі бойынша бағалауы.
🧾 Қорытынды
ҚР ҚК-нің 20-бабы кінә нысанын ажырату және қылмыстық жауаптылықты белгілеу үшін маңызды. Тікелей және жанама ниет арасындағы айырмашылық құқықбұзушылықты дұрыс саралауға, тиісті жаза тағайындауға тікелей әсер етеді. Сот практикасы мен Жоғарғы Соттың нормативтік қаулылары осы норманы нақты істерде дұрыс қолдануға мүмкіндік береді.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
