20-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ҚР ҚК қасақана жасаған қылмысы
1. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады. 2. Егер адам өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіптілігін түсінсе, қоғамдық қауіпті салдарлардың мүмкіндігін немесе сөзсіз болуын алдын ала білсе және олардың басталуын қаласа, қылмыс тікелей ниетпен жасалған деп танылады.
3. Егер адам өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіптілігін түсінсе, қоғамдық қауіпті зардаптардың туындау мүмкіндігін алдын ала білсе, бұл салдардың басталуын қаламаса, бірақ саналы түрде жол берсе немесе оларға немқұрайлы қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады.
Кінәні формаларға бөлудің практикалық мәні мынада: қылмыс құрамының басқа белгілерімен қатар, заң шығарушы мен сот төрелігі барлық қылмыстарды ажыратады, олардың арасында неғұрлым ауыр және онша ауыр емес. Кінәнің түрлері кінәлі әрекеттерді кінәсіздерден ажыратуға да ықпал етеді. Кінә нысанының ескерілетін белгісі ретінде мынадай мәселелердің кең ауқымын шешу кезінде пайда болады: қылмыстарды санаттау (ҚР ҚК 10-бабы), қатыстылық (ҚР ҚК 27-бабы), алдын ала қылмыстық іс-әрекет (ҚР ҚК 24-бабы), жаза тағайындау кезінде (ҚР ҚК 58, 59-бабы) және т. б.
Кінәнің әртүрлі формалары субъектінің жасалған қылмысқа деген әртүрлі психикалық көзқарасын көрсетеді, бұл оның жеке жауапкершілігі туралы мәселелерді шешу үшін маңызды. Кінә әрқашан қандай да бір түрде көрсетіледі. Оның формасын көрсетпей, жалпы кінәлі болуы мүмкін емес.
Ниет ұғымы ҚР ҚК 20-бабында қамтылған. Осы бапқа сәйкес, егер оны жасаған адам өзінің іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің әлеуметтік қауіпті сипатын білсе, қоғамдық қауіпті салдарлардың мүмкіндігін немесе сөзсіз болуын алдын ала білсе және оларды қаласа немесе саналы түрде осы салдардың басталуына жол берсе немесе оларға немқұрайлы қараса, қылмыс қасақана жасалған деп танылады. Осылайша, ҚР ҚК-де ниеттің екі элементіне нұсқау бар:
1) іс-әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамдық қауіпті сипатындағы сана және қоғамдық қауіпті салдарлардың мүмкіндігін немесе сөзсіз болуын болжау;
2) қоғамдық қауіпті зардаптардың туындауын қалау, оларды саналы түрде қабылдау немесе оларға немқұрайлы қарау.
Ниеттің бірінші элементі, оның ішінде іс-әрекеттің әлеуметтік қауіпті сипаты туралы сана және әлеуметтік қауіпті салдарларды болжау кінәлі адамның ақыл-ойының интеллектуалды саласына жатады. Зияткерлік сәтті ниетпен сипаттай отырып, заң екі түрлі көрсеткішті қолданатынын есте ұстаған жөн: сана мен көрегендік. Қасақана қылмыс жасаған адам өзінің іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің әлеуметтік қауіпті сипатын түсінеді және әлеуметтік қауіпті салдардың туындау мүмкіндігін немесе сөзсіз болуын болжайды. Өз іс-әрекетінің сипатындағы қоғамдық қауіптілік санасы барлық қасақана қылмыстарға тән және кінәлілердің іс-әрекеттің өзін жасаған сәтіне жатады. Алдын ала қылмыстық іс-әрекет жағдайында, ниет алдын-ала ойластырылған кезде, адам қылмыс жасалмай тұрып-ақ өз іс-әрекетінің қоғамдық қауіптілігін түсінеді. Әлеуметтік қауіпті салдарларды болжау кінәлілердің әлеуметтік қауіпті салдардың пайда болу мүмкіндігін немесе сөзсіз екенін түсінуін қамтиды. "Көрегендік"," санадан " айырмашылығы, болашақ саласына, іс-әрекеттің нәтижесінде әлеуметтік қауіпті салдарлар туындауы мүмкін екенін білдіреді. Алдын ала болжау, ниеттің зияткерлік жағының қажетті белгісі ретінде, тек қасақана қылмыстарға тән, олардың құрамын сипаттау кезінде заңда нақты әлеуметтік қауіпті салдардың туындауы немесе туындау мүмкіндігі көрсетілген.
Ниеттің екінші элементі, онда әлеуметтік қауіпті салдардың басталуын қалау немесе олардың басталуын саналы түрде қабылдау, сондай-ақ оларға немқұрайлы қарау, кінәлінің психикасының ерікті саласына жатады. Заң ниеттің осы ерікті сәтінің екі түрін көрсетеді. Олардың біріншісінде адам өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігінің әлеуметтік қауіпті салдарын болжай отырып, олардың басталуын қалайды. Олардың екіншісі кезінде адам өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігінің әлеуметтік қауіпті салдарын болжай отырып, олардың пайда болу мүмкіндігін саналы түрде мойындайды немесе оларға немқұрайлы қарайды.
Осылайша, ҚР ҚК 20-бабы ниет туралы жалпы түсінік беріп қана қоймайды, сонымен қатар ниеттің екі түрін анықтайды: тікелей және жанама.
Тікелей ниет қылмыс жасаған адамның өз іс-әрекетінің әлеуметтік қауіптілігін түсінуімен, әлеуметтік қауіпті салдардың ықтималдығын немесе сөзсіз болуын алдын-ала білуімен және олардың басталуын қалауымен сипатталады. Ниеттің интеллектуалды элементін сипаттау кезінде заң шығарушы ең алдымен өз іс-әрекетінің әлеуметтік қауіпті сипаты туралы сананы көрсетеді. Егер білім есте сақтау саласына көбірек жататын болса, онда сана қабылдау, түсіну процесін сипаттайды. Дәл осы дәрежеде заң шығарушы ниеттің интеллектуалды сәтін сипаттау үшін "сана" сөзін қолданған деп болжау керек.
Адам өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) әлеуметтік қауіпті сипатын түсінгенін мойындау үшін оның мінез-құлқына келтірілген зиянды егжей-тегжейлі емес, тек жалпы түрде түсіну фактісін анықтау жеткілікті.
Ниеттің мазмұнына заң шығарушы адамның өзі жасаған әрекеттердің қылмыстық құқыққа қайшы екенін түсінуін қамтымайды. Егер адам оның әрекеттері (әрекетсіздігі) қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға зиян келтіретінін түсінсе, онда ол мұндай әрекетке ҚР ҚК тыйым салғанын түсінбейді.
Қоғамдық қауіпті салдарларды болжау адамның өз әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) нәтижелері туралы ұсынуын білдіреді.
Адамның әлеуметтік қауіпті салдарларды алдын-ала білуі пайда болған салдардың нақты белгілерін ғана емес, сонымен бірге олардың әлеуметтік маңыздылығын, яғни жеке адамға, қоғамға және мемлекетке зиянын түсінуді білдіреді.
Тікелей ниетпен адам әлеуметтік қауіпті салдардың пайда болу мүмкіндігін немесе сөзсіз болуын болжайды. Басқа адамның өмірлік маңызды мүшелеріне баса назар аудара отырып, кінәлі адам сол адамның өлімінің сөзсіз болатынын болжайды. Егер кінәлі басқа адамды одан едәуір қашықтықта атып тастаса, онда ол жәбірленушінің қайтыс болу мүмкіндігін ғана болжайды. Осылайша, әлеуметтік қауіпті салдарларды болжау адамның санасында тек еріксіздікті алдын-ала біліп қана қоймай, сонымен қатар осындай салдардың пайда болу мүмкіндігін болжай алады.
Тікелей ниет үшін кінәлі адам оның әрекеттерінің алдын-ала болжанған салдарының басталуын қалауы керек. Психологиялық ғылымдағы тілек мақсатты ұмтылыс ретінде анықталады. Бұл процесте қол жеткізілген қылмыстық нәтиже кінәлі адамның жалғыз мақсаты (мысалы, кек алу үшін өлтіру) немесе басқа мақсатқа жету үшін қажетті құрал (мысалы, басқа қылмыстың іздерін жасыру үшін өлтіру) болып табылады. Жанама ниет адамның өзінің іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің әлеуметтік қауіпті сипатын білетіндігімен, әлеуметтік қауіпті салдардың пайда болу мүмкіндігін алдын-ала білетіндігімен, қаламайтындығымен, бірақ саналы түрде осы салдардың басталуына жол беретіндігімен немесе оларға немқұрайлы қарайтындығымен сипатталады.
Жанама ниетпен адам тек әлеуметтік қауіпті салдардың пайда болу мүмкіндігін болжайды. Тікелей ниетпен болжамды салдардың ықтималдығы жанама әсерлерге қарағанда жоғары. Тікелей ниеттен айырмашылығы, жанама ниетпен әрекет ететін адам әлеуметтік қауіпті салдардың басталуын қаламайды, олар әрекеттің түпкі де, аралық мақсаты да емес.
Адамның өз әрекеттерінің болжамды салдары пайда болуын қалауының болмауы оларға немқұрайлы қарауға байланысты болуы мүмкін немесе тіпті олардың келуін қаламайтындығымен білдірілуі мүмкін.
Қылмыстық салдарлардың туындау мүмкіндігін саналы түрде қабылдау субъект белгілі бір жағдайларға (өзінің іс-әрекетіне, басқа адамның немесе табиғат күштерінің іс-әрекетіне) сенгенге дейін болады, оның пікірінше, оның іс-әрекетінің алдын-ала болжанған қылмыстық салдарының басталуын жоққа шығаруы керек.
Қылмыстық зардаптарды саналы түрде қабылдау, егер адам оның басталуын қаламаса, тек "мүмкін" деп есептесе, оның арқасында олар болжаған салдар болмауы мүмкін. "Мүмкін" деп үміттену ештеңеге үміттенбеуді білдіреді. Сондықтан, бұл жағдайларда адам саналы түрде қылмыстық нәтиженің басталуына жол беретінін мойындау керек.
Қоғамдық қауіпті зардаптардың басталуына немқұрайлы қарау көрсетілген салдардың басталуына толық немқұрайлылық, кінәлінің ерекше өзімшілдігі мен қатыгездігін білдіреді.
Сонымен, г. мас күйінде түнде К. - ның қараңғы аллеясында кездесті және оны тоқтатқысы келіп, оның бағытына бұзақылық ниетпен оқ жаудырды. К. ішінен жарақат алды.
Сот К. - ға оқ ату арқылы Г. оның өліміне немесе денсаулығына ауыр зиян келтіргісі келмегенін мойындады, бірақ ол олардың шабуылына саналы түрде жол берді. Г. - ның әрекеттері жанама ниетпен жасалды.
Тікелей және жанама ниетті дәл ажырату қылмысты дұрыс саралау үшін өте маңызды. Қасақана қылмыстардың көпшілігі тек тікелей ниетпен жасалуы мүмкін, мысалы, ұрлық (ҚР ҚК 175-бабы), Тонау (ҚР ҚК 178-бабы), Қарақшылық (ҚР ҚК 179-бабы) және басқалары. Жанама ниетті дұрыс анықтау жанама ниетті қылмыстық менмендік түріндегі абайсыздықтан ажырату үшін де маңызды.
Тікелей заңда көзделген тікелей және жанама ниеттерден басқа, қылмыстық құқық теориясы мен сот практикасы ниеттің басқа түрлерін ажыратады. Сонымен, қылмыстық құқық теориясындағы интеллектуалды және ерікті сәттердің мазмұнына байланысты ниет белгілі, белгісіз және балама болып бөлінеді. Қалыптасу сәтіне байланысты алдын-ала ойластырылған және кенеттен пайда болған ниет бөлінеді. Алайда, ниеттің бұл түрлері тәуелсіз емес және кінәнің жаңа түрлерін құрмайды, тек тікелей және жанама ниеттердің мазмұнын дұрыс ашуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі И. Ш. БОРЧАШВИЛИДІҢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне 2007 жылғы түсініктемесі
Актінің өзгертілген күні: 02.08.2007 актінің қабылданған күні: 02.08.2007 қабылданған орны: жоқ актіні қабылдаған Орган: 180000000000 әрекет аймағы: 100000000000 норма шығарушы орган берген НҚА тіркеу нөмірі: 167 акт мәртебесі: new құқықтық қатынастар саласы: 028000000000 акт нысаны: COMM Заң күші: 1900 акт тілі: rus
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
