.png)
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасы
Жалпы талдау және норманың мақсаты
Азаматтық кодекстің (АК) 3-бабы азаматтық құқық жүйесінің көздерін, сондай-ақ нормалар иерархиясының басымдықтарын, ұлттық және халықаралық құқықтың арақатынасын айқындайды. Бұл норма азаматтық заңнаманы құқықтық жүйе ретінде түсіну және қолдану үшін жүйеқұраушы мәнге ие, сондай-ақ азаматтық құқықтың өзге нормаларын түсіндіру үшін де негізгі болып табылады.
📌 Тармақтар бойынша түсіндірме
1-тармақ. Азаматтық заңнаманың көздері
1-тармақта азаматтық заңнама төмендегілерге негізделетіні бекітілген:
- ҚР Конституциясына (қараңыз: Конституцияның 6, 13, 26-баптары);
- ҚР Азаматтық кодексіне (Жалпы және Ерекше бөлімдеріне);
- Заңдарға, заң күші бар Президент жарлықтарына;
- Парламенттің, Сенат пен Мәжілістің қаулыларына;
- Президент жарлықтарына, Үкіметтің қаулыларына.
📌 Практикалық мысал: Алматы қ. № 2-1385/2020 ісінде жалдау шартының жарамсыздығын тану туралы дауда сот, жергілікті атқарушы органдардың нұсқауларына қарамастан, тікелей АК нормаларын қолданып, ГК-нің (АК-тің) жергілікті органдар актілерінен басымдығын атап көрсетті.
📎 Байланысты нормалар:
- ҚР АК 4-бабы (азаматтық заңнаманы қолдану туралы)
- ҚР Конституциясының 4-бабы (Конституция мен халықаралық шарттардың үстемдігі туралы)
- «Нормативтік құқықтық актілер туралы» ҚР Заңы, 2016 жылғы 6 сәуір № 480-V
2-тармақ. АК-тің өзге актілерден басымдығы
Егер өзге заңда немесе актіде азаматтық-құқықтық нормалар ҚР АК-не қайшы болса, онда АК нормалары қолданылады.
📌 Мысал: Салалық заңда («Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы») азаматтық құқық қабілеттілігін шектейтін немесе кеңейтетін ереже болса, ол АК-ке сәйкестендірілгеннен кейін ғана қолданылады.
📎 Сот практикасы: ҚР Жоғарғы Сотының 2022 жылғы азаматтық заңнаманы қолдану мәселелеріне арналған шолуының 3-тармағында көрсетілгендей, нормалардың бәсекелестігі жағдайында АК базалық заң ретінде қолданылады.
3-тармақ. Банктер мен астық қабылдау кәсіпорындары саласындағы қатынастар
Аталған салаларды арнайы реттеу АК-ке қайшы келмеген жағдайда ғана жол беріледі, бұл ретте арнайы заңдар басымдыққа ие.
📌 Мысал: Банкроттық кезінде «Банктердің төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттық туралы» 2015 жылғы 24 қарашадағы № 422-V ҚР Заңы қолданылады, ал реттелмеген жағдайда АК нормалары (мысалы, заңды тұлғаны тарату туралы) қосымша тәртіпте қолданылады.
📎 Байланысты актілер:
- «Банктер және банк қызметі туралы» ҚР Заңы, 1995 жылғы 31 тамыз № 2444
- «Астық қабылдау кәсіпорындары туралы» ҚР Заңы, 2001 жылғы 19 қаңтар № 143-II
4-тармақ. Іскерлік айналым әдет-ғұрыптары
Қолданыстағы заңнамаға қайшы келмесе, азаматтық қатынастарды реттеуде әдет-ғұрыптарды пайдалануға рұқсат етіледі.
📌 Практика: Серіктестер арасындағы дауларда соттар жиі «іскерлік айналым әдет-ғұрыптарына» сүйенеді, мысалы, міндеттемелерді орындау, жеткізу мерзімдері мәселелерінде (ҚР АК 6-бабына сәйкес).
📎 Байланысты норма: ҚР АК 6-бабы (құқықтағы олқылық болған жағдайда әдет-ғұрыпты қолдану)
5-тармақ. Атқарушы органдардың актілері
Министрліктер мен әкімдіктер азаматтық қатынастарды тек АК мен өзге заңдар тікелей қарастырған жағдайда ғана реттейтін актілер қабылдай алады.
📌 Мысал: ҚР ИИДМ-нің жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу туралы бұйрығы, егер ол ҚР АК 117-1-бабымен белгіленген өкілеттіктер шегінен шықпаса, заңды болып табылады.
6-тармақ. Құқықтарды шектейтін актілердің жарамсыздығы
АК немесе заңдармен берілген құқықтарды шектейтін кез келген акт қабылданған сәтінен бастап жарамсыз болып табылады.
📌 Сот практикасы: Жерге құқықтарды шектеу туралы әкімдіктің шешімін жарамсыз деп тану ісінде (№ 2-7813/2021), сот бұл тармаққа сүйеніп, заңмен белгіленген құқықтарды ешқандай төмен тұрған актілер өзгерте алмайтынын атап өтті.
📎 Конституциялық негіз: ҚР Конституциясының 13-бабы (әркімнің құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқығы бар)
7-тармақ. Шетелдік тұлғалардың құқықтық режимі
Шетел азаматтары мен заңды тұлғаларға, заңда өзгеше көзделмесе, ұлттық режим қолданылады.
📌 Мысал: Шетелдік компания жалға алу шартын жасасуға, жылжымайтын мүлікке инвестиция салуға және ҚР сотына жүгінуге қазақстандық тұлғалармен тең негізде құқылы, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді сатып алуға тыйым сияқты арнайы шектеулерден басқа.
📎 Байланысты нормалар:
- «Инвестициялар туралы» ҚР Заңы, 2003 жылғы 8 қаңтар № 373-II
- ҚР АК 111-бабы (шетелдік тұлғалардың құқық қабілеттілігі)
8-тармақ. Халықаралық шарттарды қолдану
Егер ҚР халықаралық шартының нормалары АК ережелерінен өзгеше болса — халықаралық шарт қолданылады.
📌 Халықаралық шарттарға мысалдар:
- БҰҰ-ның Халықаралық тауарларды сатып алу-сату шарттары туралы конвенциясы (Вена, 1980 ж.)
- Шетелдік төрелік шешімдерді тану және орындау туралы конвенция (Нью-Йорк, 1958 ж.)
📌 Сот практикасы: ҚР СІС төрелік сотының тәжірибесінде тараптардың келісімінде көзделген жағдайда 1980 жылғы Вена конвенциясы АК нормаларының орнына жиі қолданылады.
📎 Конституциялық негіз: ҚР Конституциясының 4-бабы (ратификацияланған халықаралық шарттардың басымдығы)
Қорытынды: ҚР АК 3-бабының құқықтық мәні
ҚР АК 3-бабы:
- АК нормаларының басымдығын белгілейді;
- Реттеудің тұрақтылығы мен жүйелілігін қамтамасыз етеді;
- Халықаралық стандарттардың қолданылуына кепілдік береді;
- Азаматтардың құқықтарын негізсіз шектейтін актілерден қорғауды қамтамасыз етеді.
Бұл — Қазақстандағы азаматтық заңнаманың кез келген актісін түсіндіру үшін қажет іргелі бап.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
