3-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
Азаматтық-Азаматтық кодекстің 1-бабында анықталған азаматтық қатынастарды реттейтін заңнама (мақаланы және оған түсініктемені қараңыз).
Әдебиетте және практикада "азаматтық заңнама" және "азаматтық құқық"терминдері жиі бірдей мағынада қолданылады. Бұл жерде айтарлықтай айырмашылық бар. Азаматтық құқық дегеніміз-азаматтық құқықтық қатынастар реттелетін нормалардың (ережелердің) жиынтығы, ал азаматтық заңдар көрсетілген нормалар (ережелер) тұжырымдалған, көрсетілген құқықтық актілердің жиынтығы.
Түсініктеме берілген бап азаматтық заңнама ҚР бүкіл аумағында, барлық министрліктер мен ведомстволарда біркелкі қолданылуы тиіс деп белгілейді. Министрліктер, өзге де орталық атқарушы органдар, жергілікті өкілді және атқарушы органдар өз бастамасы бойынша азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін актілер шығаруға құқылы емес, тіпті соңғылары қандай да бір себептермен заңнамамен реттелмеген болса да. Олар (министрліктер, өзге де орталық атқарушы органдар, жергілікті органдар) аталған актілерді заңнамамен тікелей уәкілеттік берілген жағдайда ғана шығара алады. Уәкілетті орган сондай-ақ актілердің қолданылу шектерін және олардың міндеттілік дәрежесін айқындайды. Мәселен, мысалы, Ұлттық Банк туралы Жарлықпен соңғысына өз құзыретіне жатқызылған мәселелер бойынша нормативтік құқықтық актілер шығару құқығы берілді (4-бап).
Ведомстволық актілер заңнамаға қайшы келмеуге тиіс.
Жергілікті органдар көбінесе жылжымайтын мүлікті сатып алу-сатуды шектеу туралы, азаматтардан қандай да бір мүлікті алып қою мүмкіндігі туралы, облыстан тыс жерлерге белгілі бір тауарларды әкетуге тыйым салу туралы және т.б. қаулылар шығаратыны белгілі.
Азаматтық қатынастарды реттейтін заңнамалық құжаттарды айқындау үшін ак екі терминді пайдаланады:
а)" заңнамалық актілер " - Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдайтын нормативтік сипаттағы заңдар мен қаулылар, оларға ҚР Президенті қабылдаған заң күші бар жарлықтар да жатқызылуға тиіс.
б) заңнамалық актілерден басқа Президенттің нормативтік Жарлықтарын, ҚР Үкіметінің нормативтік қаулыларын қамтитын" заңнама". Осылайша, заңнама кеңірек (Жалпы), ал заң актілері тар (түр) ұғым болып табылады. Бұл ретте заңнамалық актілер Президенттің әдеттегі нормативтік актілерінен, ал аталған актілердің екі түрі де Үкімет қаулыларынан басым болады.
Заңнамалық актілер мен заңнама ұғымдарын нақты ажырату маңызды практикалық мәнге ие. Сонымен, Азаматтық кодекстің заңнамалық актілерге сілтемесі тиісті норманы тек Парламент қабылдай алатындығын білдіреді (мысалы, Азаматтық кодекстің 8-бабының 2-тармағы). Егер заңнамаға сілтеме болса, онда тиісті норма Президенттің жарлығында немесе Үкіметтің қаулысында да болуы мүмкін (мысалы, Азаматтық кодекстің 5-бабы).
Айта кету керек, Ресей Федерациясының Азаматтық Кодексі мен Азаматтық кодексі "заңнамалық акт" терминінің орнына "заң" терминін қолданады, бұл біздің ойымызша, бұл тұжырымдаманы онша айқын етпейді.
Азаматтық заңнаманың нормалары императивті және диспозитивті болуы мүмкін. Олардың біріншісі міндетті түрде қолданылады, оны тараптардың келісімімен өзгертуге болмайды. Мысалы, Азаматтық кодекстің 178-бабы жалпы ескіру мерзімі үш жыл екенін анықтайды (1-тармақ). Бұл-императивті талап, және тараптар шартта өзге ұзақтықтың талап қою мерзімін көздеуге құқылы емес. Егер олар мұны жасаса, онда дау туындаған жағдайда үш жылдық ескіру мерзімі қолданылады.
Кейде заң рецепттердің императивті сипатын ерекше атап көрсетеді. Сонымен, Азаматтық Кодекстің 170-бабының 2-тармағында былай делінген: "сенімхат берген адам кез келген уақытта сенімхаттың немесе сенімхаттың күшін жоя алады, ал сенімхат берілген адам одан бас тарта алады. Бұл құқықтан бас тарту туралы келісім жарамсыз".
АК-нің диспозитивті нормалары оларға енгізілген ережені құқықтық қатынастарға қатысушылардың келісімімен (шартымен) өзгертуге мүмкіндік береді (мысалы, АК-нің 359-бабының 1-тармағы). Құқықтық нормалардың диспозитивті сипаты азаматтық шарт бостандығы қағидатына толық сәйкес келеді.
Түсініктеме берілген бапта айтылған әдет-ғұрыптар деп азаматтық-құқықтық реттеудің жалпы нысанында қамтылған мүліктік немесе жеке қатынастарға қатысты осы жерде немесе халықтың осы этникалық (әлеуметтік) тобында қалыптасқан мінез-құлық ережелері түсініледі. Іскерлік айналымның әдет-ғұрыптары-бұл кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру кезінде қалыптасқан ережелер. Мысалы, әртүрлі мемлекеттердегі сатушы мен сатып алушы арасында сатып алынған тауарларды жеткізу шығындарын бөлу туралы.
АК-нің 3-бабы заңнамаға не шартқа қайшы келмейтін жағдайда әдет-ғұрыптарды (іскерлік айналым салттарын) қолдануға жол береді. Осылайша, әдет-ғұрыптар заңнамаға бағынады және диспозитивті болып табылады.
Қазақстан мойындаған халықаралық құқық нормаларына байланысты ҚР қатысушысы болып табылатын барлық халықаралық шарттар (конвенциялар) Қазақстан заңнамасынан басым болады. Бұл халықаралық шарт пен Қазақстан заңнамасының актісі арасында қайшылық болған жағдайда халықаралық шарттың нормасы қолданылуы тиіс дегенді білдіреді. Бұл ретте осы Азаматтық кодекске қатысты халықаралық шарт деп ҚР ратификациялаған мемлекеттер арасындағы шартты түсіну керек (Конституцияның 4-бабының 3-тармағын қараңыз). Бұған кез-келген үкіметаралық пли ведомствоаралық келісімдер, сондай-ақ кейде Үкімет әртүрлі шетелдік корпорациялармен немесе нақты жеке фирмалармен жасасатын шарттар кірмейді.
Егер мұндай келісімдер (шарттар) ҚР ратификацияламаса, олар АК 3-бабының 8-тармағына сәйкес келетін халықаралық шарттар болып табылмайды және азаматтық заңнаманың императивті нормаларына бағынуға тиіс.
Мемлекеттер арасындағы шарт күшіне енгеннен кейін ғана халықаралық шартқа айналатынын есте ұстаған жөн. Сондықтан ҚР ратификациялаған, бірақ күшіне енбеген Шарттың ҚР заңнамасынан басым болуы мүмкін емес.
Халықаралық шарттың жергілікті заңнан басымдығы туралы ереже 1969 жылғы 23 мамырдағы халықаралық шарттардың құқығы туралы Вена конвенциясынан туындайды, оған ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 31 наурыздағы қаулысына сәйкес қосылды.
Түсіндірме мақала Азаматтық кодекстің нормаларының басқа заңнамалық актілерде (мысалы, валюталық реттеу туралы, Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы заңдарда және басқаларында) қамтылуы мүмкін азаматтық-құқықтық нормалардан басымдығын белгілейді. Бұл ереже маңызды практикалық мәнге ие, өйткені іс жүзінде басқа заңдар мен Азаматтық кодекстің нормалары арасындағы қайшылықтар жиі анықталады.
Түсініктеме берілген мақала барлық шетелдік азаматтар мен заңды тұлғаларға, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдарға азаматтық заңнамамен реттелетін іс-әрекеттерді жасау кезінде біздің республикамыздың азаматтарына берілген құқықтар мен міндеттерді береді. Бұл ережеден ерекшеліктер мүмкін, бірақ олар тікелей заңнамалық актілерде белгіленген кезде ғана. Мәселен, шетелдік инвестициялар туралы заңда кейбір аудандарда ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету себептері бойынша шетелдік инвесторлардың қызметі шектелуі мүмкін деп көзделген (4-бап). Жер туралы жарлық шетелдік азаматтардың жеке меншігіне жеке қосалқы шаруашылық, бау-бақша және саяжай құрылысын жүргізуге арналған жер учаскелерін беруге тыйым салды (33-бап). Әйтпесе, құқықтар тең болуы керек.
Түсініктеме берілген мақаланың 3-тармағының редакциясы бірнеше рет өзгертілді. Қолданыстағы редакция банктердің қатысуымен билік пен тең құқықтық қатынастардың аражігін ажыратады. 10. Қазіргі уақытта азаматтық заңнама 1998 жылғы 24 наурыздағы "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Заңды ескере отырып қолданылуы керек.
Commentsарии Азаматтық кодекс қылмыстық іс жүргізу кодексі Қылмыстық кодекс Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысы қылмыстық заңнама Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері
Түсініктеме Қазақ мемлекеттік заң университетінің Жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми-практикалық зерттеулер бағдарламасы аясында дайындалды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобының жетекшісі Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, профессор М. К. Сүлейменов
Басшының орынбасары профессор Басин Ю. г.
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
