80-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ҚР ҚК кәмелетке толмағанына жаза тағайындау

     1. Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау кезінде, осы Кодекстің 52-бабында көзделген мән-жайлардан басқа, оның өмір сүру және тәрбиелеу жағдайлары, психикалық даму деңгейі, жеке басының өзге де ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы бойынша үлкендердің әсері ескеріледі.      

2. Кәмелетке толмаған жас жеңілдететін жағдай ретінде басқа жеңілдететін және ауырлататын жағдайлармен бірге ескеріледі.      

Қылмыстық заңнаманың маңызды қағидасы-жазаны тағайындау кезінде жасалған қылмыстың жеке ерекшеліктерін және кінәлінің жеке басын ескеру туралы Заңның талабында көрсетілген жазаны даралау принципі.      

ҚР ҚК 52-бабында көрсетілген жазаны тағайындаудың жалпы бастаулары кәмелетке толмағандарға да қолданылады, алайда кәмелетке толмағанның жеке басына да, қылмыс жасау кезіндегі оның мінез-құлқын және нақты адамды қылмыс жасауға әкеп соққан мән-жайларды заңды бағалауға да қатысты бірқатар ерекшеліктер бар:      

1) кінәлінің өмір сүру және тәрбиелеу шарттары;      

2) оның психикалық даму деңгейі;      

3) кәмелетке толмаған адамның жеке басының өзге де ерекшеліктері;      

4) сотталушыға жасы бойынша үлкендердің әсері.      

Бұл жағдайлар адамдардың осы санатының жас ерекшеліктерімен тікелей байланысты.кәмелетке толмаған психологияның жас ерекшеліктері, олардың қатарына ересектерге еліктеуге деген ұмтылыс, жастық максимализм, жақсылық пен жамандықтың шекарасы туралы түсініксіз идеялар, жалған жолдастық сезімі, қозу процестерінің тежеу процестеріне үстемдік етуі және т. б. жасөспірімнің өсіп келе жатқан денесінің психофизиологиялық жағдайына байланысты. Он сегіз жасқа толмаған адамдар әлі әлеуметтенбеген, сондықтан олар өздерінің заңсыз мінез-құлқының әлеуметтік маңыздылығын толық біле алады. Кәмелетке толмаған ересек адамға қарағанда сыртқы әсерлерге сезімтал, оның психикасы оңай. Өмір сүру және тәрбиелеу жағдайларын белгілей отырып, жасөспірімнің ата-анасының болуына, ата-анасының немесе оларды алмастыратын адамдардың жасөспірімді тәрбиелеу міндеттерін, оның тұрмыстық ортасын және т. б. орындауына байланысты жағдайларды анықтау қажет. Сот практикасы криминогендік факторлардың бірі жасөспірімдердің толық емес отбасыларда тұруы екенін көрсетеді. Сондықтан жасөспірімді тәрбиелеумен айналысатын адамдардың жауапкершілігі туралы мәселені шешу үшін кәмелетке толмағанның өмір сүру жағдайлары мен тәрбиесін егжей-тегжейлі талдау қажет. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 11.04.2002 ж. нормативтік қаулысының 17-тармағына сәйкес Кәмелетке толмағандарға жаза тағайындау кезінде" кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша сот практикасы және оларды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы қызметке тарту туралы " соттар осы бапта көрсетілген мән-жайлардан басқа міндетті. ҚР ҚК 2, олардың өмір сүру және тәрбиелеу жағдайларын (отбасындағы қолайсыз жағдай, ата-аналары, жақын туыстары және т. б. тарапынан жасөспірімдерге дөрекі, кейде қатыгез қарым-қатынас), психикалық даму деңгейін, жеке басының ерекшеліктерін (психикалық бұзылыстың болуы, теңгерімсіздік, ашуланшақтық және т. б.), қылмыс жасау себептерін (балалардың бұзақылығы, "үшін компания", қызғаныш, кекшілдік және т. б.), жасы үлкен жасөспірімге әсері.      

Кәмелетке толмағандар қылмыс жасаған кезде жасөспірімнің объектінің құндылығын қаншалықты түсінгенін анықтауы керек. Кәмелетке толмағандар әрдайым заңмен қорғалатын әлеуметтік қатынастардың әр түрлі және күрделі жақтары мен элементтерін толық және дұрыс біле бермейді; көбінесе олардың ұсынысы бойынша олар нақты маңыздылығымен салыстырғанда аз құнды объектіге қол сұғады.      

Кінәнің әртүрлі формаларына қатысты, тіпті қасақана қылмыстарда да ниет өз әрекеттері үшін кінәлілердің сана дәрежесі, салдарын болжау дәрежесі, ниеттің пайда болу уақыты (тікелей және жанама, алдын-ала ойластырылған және кенеттен пайда болған және т.б.) әр түрлі болуы мүмкін екенін есте ұстаған жөн. Жасөспірімдер жасаған қылмыстарда көп жағдайда ниет ересектерге қарағанда мазмұны жағынан нашар.      

Жасөспірім жасаған қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін анықтауда қылмыстың себебі мен мақсаты үлкен маңызға ие.      

Сонымен бірге, жазаны тағайындау кезінде кәмелетке толмағандар көбінесе міндетті белгісі төмен ниет болып табылатын қылмыстар үшін жасөспірімнің мінез-құлқының басым мотивтері төмен емес, басқа да себептер екенін есте ұстауы керек. Сонымен, ұрлық, тонау, қарақшылық шабуылдар кейде жасөспірімдерде бұзақылық мотивтерімен, топта өзін дәлелдеуге деген ұмтылыспен, бос уақытты толтыруға деген ұмтылыспен бірге өзімшіл ниеттермен қозғалады. Бұзақылық әрекеттер, зорлау кейде жолдастарынан қалмауға, ересек, батыл, тәуелсіз болып көрінуге және т. б.      

Кінәлі адамның кәмелетке толмауы, ҚР ҚК 53-бабы 1-бөлігінің "б" тармағына байланысты қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жай болып табылады. Алайда, бұл жағдайға ерекше, шешуші мән берілмеуі керек. Соттар қылмыс жасаған адамның кәмелетке толмаған жасын жеңілдететін жағдай ретінде түсіндірмеуі керек. Бұл басқа жеңілдететін және ауырлататын жағдайлармен бірге ғана танылады. "Соттардың қылмыстық жаза тағайындау кезінде заңдылықты сақтауы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 30.04.99 ж. қаулысында Соттар жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін, кінәлінің жеке басын және жауапкершілікті жеңілдететін және ауырлататын істің мән-жайларын ескере отырып, жаза тағайындау кезінде қатаң жеке көзқарас туралы Заңның талаптарын мүлтіксіз сақтауы тиіс екендігі көрсетіледі.      

Кәмелетке толмағандардың құқықтық табиғаты жазаны жеңілдететін жағдай ретінде жасөспірім көбінесе өзінің іс-әрекеттерінің қоғамдық маңыздылығын және олардың мүмкін болатын нәтижелерін, сондай-ақ қылмыс жасау салдарынан өзі үшін туындауы мүмкін салдарларды, сондай-ақ жас ерекшеліктеріне байланысты, бір жағынан,  кәмелетке толмағандар ересектермен салыстырғанда жазаға байланысты айыруларға, шектеулерге сезімтал, ал екінші жағынан, жасөспірімдерді түзету оңайырақ, сондықтан көп жағдайда оларға қатаң жаза қолдану практикалық емес.      

Жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды есепке алуға қатысты, ең алдымен, кәмелетке толмаған адамның қылмысын қылмыстық-құқықтық бағалау кезінде әрбір жеңілдететін мән-жай кінәлі адамның жазасын көбірек азайтатынын, ал әрбір ауырлататын мән-жай жазаны ересектер істері бойынша ұқсас жағдайларда орын алатыннан азырақ арттыратынын есте ұстаған жөн. Бұл жасөспірімнің әрбір ісінде жеңілдететін жағдайлардың кез - келгені қазірдің өзінде кем дегенде екі жеңілдететін факторлардың жиынтығы болып табылатындығымен түсіндіріледі, мұнда екіншісі - кәмелетке толмаған.      

Жасөспірімдер жасаған қылмыстар бойынша жазаны жеңілдететін жағдайлар басқаларға қарағанда жиі кездеседі, мысалы, шын жүректен өкіну және қылмыстың ашылуына белсенді ықпал ету, жеке, отбасылық немесе басқа жағдайлардың үйлесуі салдарынан қылмыс жасау; физикалық немесе психикалық мәжбүрлеу нәтижесінде немесе материалдық, қызметтік немесе басқа тәуелділікке байланысты қылмыс жасау. Соңғысы жасөспірімді қылмыстық әрекетке ата-аналары немесе оларды алмастыратын адамдар немесе тікелей жұмыс басшылары, мысалы, бригадирлер тартқан кезде болады. Ересектерге қатысты сияқты сот заңда көрсетілмеген мән-жайларды жеңілдетуші деп тануға құқылы (ҚР ҚК 53-бабының 2-бөлігі). Кәмелетке толмағандардың істері бойынша үкімдерде ересек арандатушылардың болуы, басқа адамдардың ықпалымен қылмыс жасау, жасалған қылмыстағы кішігірім рөл және т. б. сияқты жеңілдететін жағдайларға жиі сілтеме жасалады.      

Кәмелетке толмағандардың жазасын дараландыру кезінде жазаны ауырлататын мән-жайларды бағалауға өте мұқият қарау керек. Сонымен, жазаны ауырлататын жағдай болып табылатын топта жасөспірімдердің қылмыс жасауына қатысты. Бірлесіп жасалған құқық бұзушылықтар жасөспірімдерге тән қарым - қатынас пен топтық мінез-құлық нормаларына бағынуға деген ұмтылысты жүзеге асырудың бір түрі екені белгілі. Бірақ кәмелетке толмаған қылмыскерлер тобының басым бөлігінде ішкі ұйымның нақты белгілері жоқ немесе бір қылмыс жасау үшін ұйымдастырылған. Кәмелетке толмағанның алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобы не ұйымдасқан топ жасаған қылмысқа қатысуын жасөспірім ересектер қылмысқа тартқан және қылмысқа елеусіз қатысқан жағдайда жазаны ауырлататын мән-жайлар ретінде қарастыруға болмайды.      

Жасөспірімнің нашар өмір сүру және тәрбиелеу жағдайлары, панасыздық, сондай-ақ жасөспірімді қылмысқа тартқан ересектердің әсері оның жауапкершілігін жеңілдетуі мүмкін. Әйтпесе, сот басқа адамдармен алдын ала сөз байласу арқылы ұрлық жасағаны үшін кінәлі деп танылған к.дел бойынша шешім қабылдады. Сот бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны негіздеу үшін үкімде отбасында К. - ны тәрбиелеуге жағдай жоқ екенін көрсетті : анасы ауырады, II топтағы мүгедек, К. - дан басқа екі жас баласы бар, К. - ны тәрбиелеуге мән бермейді, әкесі бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтейді. К. бұрын жазасын өтеген, қылмыс жасаған ересектердің ықпалына түсіп, бостандықта қалып, қайтадан сол ортада болып, жаңа қылмыс жасауы мүмкін. Кассациялық саты сотқа жазаны жеңілдететін жағдайды дұрыс бағаламауды жеке ұйғарыммен көрсетіп, К.-ға жазаның орнына К. - ны арнайы кәсіптік-техникалық училищеге орналастырып, тәрбиелік Ықпал етудің мәжбүрлі шарасын қолданды.      

Кәмелетке толмағандарға негізсіз қатаң жаза тағайындаумен қатар, соттар жасалған қылмыстардың ауырлығына және кінәлілердің жеке басына сәйкес келмейтін негізсіз жұмсақ жаза тағайындауға және тағайындауға мүмкіндік береді, соның салдарынан кәмелетке толмағандар жасаған қылмысы үшін жазасыздық сезімін тудырады.       Жасөспірімнің өмір сүру, тәрбиелеу және қылмыс жасау жағдайларын сипаттайтын жағдайлар олардың жиынтығында жан-жақты зерттелуі керек, әйтпесе бұл мәселе бойынша қате тұжырымдар болуы мүмкін.      

Кәмелетке толмағанға қатысты әділ жаза оны ең жақсы жолмен түзетуді қамтамасыз ететін жаза болады. Бұл жағдайда жаза тым қатал болмауы керек.      

Бала құқықтары туралы Конвенция балаларды сотқа тартпай-ақ жасауға мүмкіндік беретін шаралар қабылдауды ұсынады. Ол кәмелетке толмағандармен, айыпталушылармен немесе қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылғандармен "баланың жасын және оның реинтеграциясына ықпал ету және олардың қоғамдағы пайдалы рөлін орындау қажеттілігін"ескере отырып әрекет етуді талап етеді.      

БҰҰ-ның кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін жүзеге асыруға қатысты ең төменгі стандартты ережелерінің 4-ережесі (Бейжің ережелері ретінде танымал болған) баланың қылмыстық жауапкершілікке байланысты моральдық және психологиялық қиындықтарды бастан кешіру қабілетін анықтау үшін қазіргі заманғы тәсілді қолдану болып табылады, яғни. кәмелетке толмағанды оның жеке ерекшеліктеріне байланысты ол жасаған құқық бұзушылық үшін жауапкершілікке тарту мүмкіндігін анықтау.      

Кәмелетке толмағанға қатысты сот шешімін шығарған кезде, қайта тәрбиелеу мен еңбегі үшін жазалау арасында кейбір қайшылықтар туындауы мүмкін екенін ескеру қажет; көмек және жолын кесу және жазалау; жалпы ескерту және жеке жаза. Ережелер кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге ықпал ететін принциптер ретінде қарастырылуы керек. 17.1-Ереженің b) тармақшасы олардың нақты қажеттіліктерін қанағаттандыру қажеттілігін ескере отырып, кәмелетке толмағандарға қатысты бас бостандығынан айырудың баламаларын барынша кеңінен қолдануға ықпал етеді. Пробация жүйесі шартты үкімдер шығару, орындаудан кейінге қалдыру және т.б. арқылы барынша кеңінен қолданылуы керек. қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ете алатын басқа тиісті шара болмаған жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмағанды түрмеге қамаудан аулақ болу керек.      

18.1 ережесінде әртүрлі құқықтық жүйелерде сәтті қолданылатын кейбір маңызды ықпал ету шаралары мен санкциялар келтірілген. Мұндай шаралар бір-бірімен бірге жүзеге асырылуы мүмкін және мыналарды қамтиды:      

а) қамқоршылық, басшылық және қадағалау туралы қаулы;      

б) пробация;      

в) қоғамдық пайдалы жұмыстарға тарту;      

г) айыппұл сияқты монетарлық жаза түрлері.      

Ереженің тағы бір кешені - БҰҰ-ның бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандарды қорғау жөніндегі ережелері (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1990 жылғы 14 желтоқсандағы 45/113 қарары). Ережелердің мақсаты-БҰҰ-ның Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарына сәйкес қандай да бір түрде бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандарды қорғау және түрменің барлық түрлерінің қолайсыз салдарына қарсы тұру және физикалық және психикалық дамуға ықпал ету үшін қабылдаған ең төменгі стандарттарын белгілеу. Бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандарды қорғау ережелерінде құқықтарды қорғау және жастарды қоғам алдында стигмадан босату тұрғысынан әсерге, режимге, білімге, оңалтуға көп көңіл бөлінеді.      

Бейжіңдегі бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандарды қорғау ережелері мен ережелері кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру қолданылған жағдайда жазалау элементі мүмкіндігінше азайтылуы керек екенін анық көрсетеді.      

Кәмелетке толмаған қылмыскерді сәтті түзету оның қоғамға қалыпты енуі үшін қажетті әлеуметтік-экономикалық жағдайлар кешенінің болуын болжайды. Осы жағдайлардың ішінде кәмелетке толмағанның әлеуметтік салауатты ортада қарым-қатынас жасау мүмкіндігін, зиянды әсерлердің жоқтығын, кәмелетке толмағандарға өзінің материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыратын кәсіп пен заңды қызметпен айналысу мүмкіндігін атап өткен жөн.      

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумы "соттардың қылмыстық жаза тағайындау кезінде заңдылықты сақтауы туралы" 30.04.1999 жылғы N 1 Қаулысында соттарға кәмелетке толмағандарға жаза тағайындау туралы мәселені талқылау кезінде оларға ҚР ҚК 79-бабында көрсетілген қылмыстық жазаның түрлері ғана қолданыла алатынын және олардың мерзімдері мен мөлшерлері қолданылмайтынын назарға алуды ұсынды. көрсетілген бапта белгіленген шектен асуы мүмкін.

Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі И. Ш. БОРЧАШВИЛИДІҢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне 2007 жылғы түсініктемесі                  

Актінің өзгертілген күні: 02.08.2007 актінің қабылданған күні: 02.08.2007 қабылданған орны: жоқ актіні қабылдаған Орган: 180000000000 әрекет аймағы: 100000000000 норма шығарушы орган берген НҚА тіркеу нөмірі: 167 акт мәртебесі: new құқықтық қатынастар саласы: 028000000000 акт нысаны: COMM Заң күші: 1900 акт тілі: rus

Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы