131-бапқа түсініктеме. Кәмелетке толмағанды Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ҚР ҚК қылмыстық қызметіне тарту

     1. Он сегіз жасқа толған адамның кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке тартуы, —      

бес жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады.      

2. Ата-ана, педагог не кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттер заңмен жүктелген өзге адам жасаған дәл осындай іс-әрекет, —    

үш жылға дейін немесе онсыз белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, алты жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.      

3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген, зорлық-зомбылық қолданумен немесе оны қолдану қатерімен жасалған іс-әрекеттер, —      

екі жылдан жеті жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады.      

4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген, кәмелетке толмағанды ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға тартуға байланысты әрекеттер, —      

бес жылдан сегіз жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады.      

ҚР Конституциясының 27-бабында неке мен отбасы, ана болу, әке болу және балалық шақ мемлекеттің қорғауында болады деп көзделген. Балаларға қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-аналардың табиғи құқығы мен міндеті болып табылады. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-аналарға қамқорлық жасауға міндетті. Бұл түбегейлі конституциялық ережелер отбасы мен кәмелетке толмағандардың мүдделерін қылмыстық-құқықтық қорғауға негіз болды.       Қарастырылып отырған қылмыстың қоғамдық қауіптілігі кәмелетке толмағандарды тәрбиелеуге зиян келтіруден де, бөгде адамдардың ықпалына неғұрлым бейім жасөспірімдерді қылмыстық іс-әрекетке қосудан да тұрады.      

Кәмелетке толмағанды қылмыстық іс-әрекетке тартудың тікелей объектісі кәмелетке толмағандардың қалыпты моральдық, психикалық және физикалық дамуы болып табылады.      

Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іс-әрекетке тартудың объективті жағы тартушының іс-әрекетінің сипаттамасы арқылы ашылады. Орыс тілінің сөздігінде "тарту" ұғымы "бір нәрсеге қатысуға ынталандыру, тарту"дегенді білдіреді.      

Кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекетке тарту-бұл ересек пен кәмелетке толмағандардың қарым-қатынас процесі. Қатысушының іс-әрекеті жасөспірімнің табиғи, қалыпты дамуы мен өмір сүруін бұзуға бағытталған, өйткені тілек пен ұмтылыстың қозуы қазірдің өзінде бар күйді, жеке адамның мәртебесін өзгертуді көздейді.      

Кәмелетке толмағанды қылмыстық іс-әрекетке тарту деп кәмелетке толмағанның бір немесе бірнеше қылмыс жасауға қатысуға деген ұмтылысын, ұмтылысын қозғауға бағытталған әрекеттерді түсіну керек. Қатысу физикалық зорлық-зомбылық пен психикалық әсердің барлық түрлерін қамтиды, мысалы: сендіру (белгілі бір пайда алу мүмкіндігі туралы), қорқыту (ұрып-соғу қаупі, зиянды мәліметтерді жария ету), пара беру (материалдық сыйақы беру), алдау (жалған ақпарат беру), кек алу сезімін қоздыру (физикалық қырғынды ынталандыру), қызғаныш немесе басқа да төмен (беделді лауазымға ұмтылу), қылмыс жасау туралы ұсыныс, ұрланған затты сатып алу немесе сату туралы уәде, қылмыс іздерін жасау немесе жасыру орны мен тәсілдері туралы кеңестер беру және т. б.      

ҚР Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі "кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша сот практикасы және оларды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы қызметке тарту туралы" нормативтік қаулысының 24-тармағында келтірілген түсіндірмеге сәйкес кәмелетке толмағанды қылмыстық қызметке тарту деп кәмелетке толмағанның қалауын (ниетін, ұмтылысын) қалыптастыру бойынша қатыстырушының мақсатты іс-әрекеттерін түсіну керек. қылмыс жасауға қатысуға дайын. Бұл жағдайда ересек адамның іс-әрекеті белсенді болуы керек және психикалық немесе физикалық әсерді қолданумен бірге жүруі мүмкін (ұрып-соғу, сендіру, қорқыту және қорқыту, пара алу, алдау, кек алу, қызғаныш және басқа да төмен себептер, жазасыздыққа деген сенім, қылмыстың іздерін жасау немесе жасыру орны мен тәсілі туралы кеңестер беру, жасалған әрекеттер үшін ақы төлеу туралы уәде немесе ұрланған адамды іске асыруға көмек көрсету және т.б.). Қылмыстық қудалау органдары мен соттар: кәмелетке толмағанды қылмыстық немесе өзге де қоғамға қарсы іс-әрекетке тарту мақсатында ересектер қандай нақты іс-әрекеттер жасағанын көрсетуге міндетті. Ересек адамның кәмелетке толмаған адамға психикалық немесе физикалық әсер етпестен жасаған қылмысын жасау туралы ұсынысын кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке тарту деп санауға болмайды.      

Қылмыстық кодекстің 131-бабы 1-бөлігі бойынша қауіп зорлық-зомбылықсыз болуы керек (мысалы, қорқыту, қиындық туғызуға уәде беру). Егер зорлық-зомбылық қолдану қаупі қолданылса, онда мұндай әрекеттер осы баптың 3-бөлігі бойынша саралануы тиіс.      

Аталған нормативтік қаулының 27-тармағында ҚР Жоғарғы соты кәмелетке толмаған адамды қылмыс жасауға тартқан және оған қатысқан ересек адамның іс-әрекеті жасөспіріммен нақты қылмыс жасағаны үшін де, оны қылмыстық әрекетке тартқаны үшін де жауапкершілікті көздейтін ҚК баптарының жиынтығы бойынша саралануға жататынын түсіндіреді. Бұл ретте қылмыстық жауаптылық басталатын жасқа толмаған адаммен бірлесіп жасалған қылмыс адамдар тобы жасаған қылмыс ретінде саралана алмайды. Мұндай жағдайларда қылмыстық кодекстің 28-бабының 2-бөлігіне сәйкес кәмелетке толмаған адамды қылмыстық әрекетке тартқан ересек адам қылмысты орындаушы деп танылуы керек.      

ҚК-нің 131-бабында көзделген қылмыс, егер кәмелетке толмағанды қылмыс жасауға қасақана тартудың кем дегенде бір фактісі болған жағдайда орын алады. Қарастырылып отырған қылмыстың құрамы оның мазмұны бойынша өте ауқымды, өйткені ол оған дайындықты ғана емес, сонымен бірге оларды қылмыстық және қоғамға қарсы мінез-құлыққа үйретуді де қамтиды.      

ҚК-нің 131-бабында көзделген қылмыс құрамының болуы үшін кәмелетке толмағанның ересек адам оны қылмысқа тартқан сәтке дейінгі мінез-құлқы маңызды емес. Бұл бірқатар жағдайларға байланысты. Біріншіден, ересек ұйымдастырушы немесе қоздырғыш әрқашан кәмелетке толмағанның бұрынғы қоғамға қарсы тәжірибесі туралы сенімді ақпаратқа ие бола бермейді. Екіншіден, ересек адамның қылмыстық әрекеттері кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы бағытын күшейтуге, яғни оларды қоғамға қарсы өмір салтын ұстануға тартуға бағытталған. Үшіншіден, қылмыс жасау көбінесе кәмелетке толмағандардың жеке психологиялық ерекшеліктерімен, жаңа нәрсені білуге және сезінуге деген ұмтылыспен, кейде таза балалар мотивтерімен және т. б. конструкциясы бойынша қылмыстық кодекстің 131-бабында қарастырылған қылмыстың құрамы ресми болып табылады, яғни бұл әрекет кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке тартқан сәттен бастап аяқталды деп танылады. кінәлі кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке итермелей алды ма? 2002 жылғы 11 сәуірдегі Нормативтік қаулысында 25 ҚК-нің 131 және 132-баптарында көзделген қылмыстар кәмелетке толмағанды қылмыс жасауға немесе өзге де қоғамға жат әрекеттер жасауға итермелеген кезден бастап, ересек адамның ықпалымен оларды жасауға ниет пайда болған кезден бастап аяқталды деп есептеледі.      

Кәмелетке толмағанды қылмыстық қызметке тарту субъектісі 18 жасқа толған жеке есі дұрыс адам болып табылады (ҚК 131-бабының 1-бөлігі).       Кәмелетке толмағанды қылмыстық іс – әрекетке тартудың субъективті жағы ересек адамның іс-әрекетінде ниет орнатуды-соңғысының өз іс-әрекеттерінің әлеуметтік қауіпті сипатын түсінуін және оның әлеуметтік қауіпті салдарын болжауды қамтиды.      

2002 жылғы 11 сәуірдегі жоғарыда аталған нормативтік қаулыда 23-тармақта ҚК-нің 131 және 132-баптарында көзделген қылмыстар тек тікелей ниетпен жасалатыны түсіндіріледі. Бұл ретте, егер кінәлі адам тартылатын адамның кәмелетке толмағандығы туралы сенімді білген жағдайда қылмыстық жауаптылық туындайды деп негізделуге тиіс.      

Осылайша, бұл әрекеттердің барлығы мазмұны жағынан да, фокусы бойынша да, кейбір жағдайларда формасы бойынша да қоғамға жат: тиісінше, бұл әрекеттерді жасаған адам олардың әлеуметтік қауіпті сипатын біледі, оларды өз еркімен орындайды, сонымен бірге белгілі бір салдардың басталуын қалайды. Демек, кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекетке тарту кезіндегі қылмыстық әрекеттер әрқашан тек тікелей ниетпен жасалады. Қылмыстың себептері әртүрлі болуы мүмкін. Жазаны даралау кезінде ескеріледі.      

ҚК-нің 131-бабында осы қылмыстың саралаушы және ерекше саралаушы белгілері көзделеді.      

ҚК-нің 131-бабының 2-бөлігі кәмелетке толмағанды ата-анасы, педагог не заңда кәмелетке толмағанды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер жүктелген өзге адам жасаған қылмыстық әрекетке тарту үшін жоғары жауапкершілікті көздейді. Жасөспірімдерді қылмыстық іс-әрекетке тарту кезінде жауапкершілікке тартылатын адамдар тобының кеңеюі өте орынды болып көрінеді, өйткені мұндай жағдайларда жасөспірімдердің қалыпты моральдық, рухани, физикалық және жыныстық дамуы мен денсаулығына үлкен зиян келтіріледі. Кәмелетке толмағанға қамқорлық жасау міндеттері жүктелген басқа адамдар, мысалы, интернат тәрбиешілері, спорт командаларының жаттықтырушылары және т. б.      

ҚК-нің 131-бабының 3-бөлігі ерекше біліктілік белгісін көздейді: зорлық-зомбылықпен немесе оны қолдану қаупімен жасалған тарту. ҚР Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі түсіндірмелеріне сәйкес 26-тармақта ҚК-нің 131 және 132-баптарының 3-бөлімінде көзделген қылмыстық немесе өзге де қоғамға қарсы қызметке кәмелетке толмағанды тарту кезіндегі зорлық-зомбылық деп ұрып-соғу, дене ауруына, жеңіл немесе орташа ауырлықтағы зиян келтіруге байланысты өзге де зорлық-зомбылық іс-қимылдарын айту керек деп түсіндіріледі кәмелетке толмағанның денсаулығы. Егер тарту оның денсаулығына ауыр зиян келтірумен немесе қылмыстың дербес құрамын құрайтын басқа да әрекеттермен байланысты болса, жасалған іс қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануы тиіс.    

Психикалық зорлық-зомбылық кәмелетке толмаған адам қылмысқа қатысудан бас тартқан жағдайда денсаулыққа дереу зиян келтіру немесе ұрып-соғу қаупін білдіреді.      

Біздің ойымызша, ҚР Жоғарғы соты ҚК - нің 131-бабының 1-бөлігі мағынасында "тарту" ұғымын және "зорлық-зомбылық" ұғымын-осы қылмыстың білікті түрі ретінде (осы баптың 3-бөлігі) сәтсіз түсіндіреді. 24 және 27-тармақтарда осы ұғымдарды түсіндіре отырып, ҚР Жоғарғы Соты екі жағдайда да осы ұғымдарды сипаттайтын "ұрып-соғуды" көрсетеді. ҚР Жоғарғы Сотының мұндай екіұшты тәсілі қаралып отырған қылмысты саралау кезінде қиындық туғызады және сөзсіз.

ҚР Жоғарғы Сотының осы олқылығын пайдалана отырып, құқық қолдану органдары кейбір жағдайларда "ұрып - соғуды" 1-бөлім бойынша, ал басқаларында-ҚК 131-бабының 3-бөлігі бойынша саралайтын болады. Бұл сыбайлас жемқорлыққа тікелей жол. Бұл қайшылықтарды жою қажет.      

ҚК-нің 131-бабының 4-бөлігі кәмелетке толмағанды ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға тартқаны үшін ересек адамның жауапкершілігін регламенттейді. ҚР Қылмыстық кодексінде көзделген ең жоғары жаза он екі жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекеттер (ҚК 10-бабының 4-бөлігі) ауыр қылмыстар деп танылады. ҚР Қылмыстық кодексінде он екі жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы түріндегі жаза көзделген қасақана жасалған әрекеттер аса ауыр қылмыстар деп танылады (ҚК 10-бабының 5-бөлігі).

Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі И. Ш. БОРЧАШВИЛИДІҢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне 2007 жылғы түсініктемесі                  

Актінің өзгертілген күні: 02.08.2007 актінің қабылданған күні: 02.08.2007 қабылданған орны: жоқ актіні қабылдаған Орган: 180000000000 әрекет аймағы: 100000000000 норма шығарушы орган берген НҚА тіркеу нөмірі: 167 акт мәртебесі: new құқықтық қатынастар саласы: 028000000000 акт нысаны: COMM Заң күші: 1900 акт тілі: rus

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы