Шартты түрде мерзімінен бұрын босату
🔷 1. Құқықтық мәні
Шартты түрде мерзімінен бұрын босату (ШТМБ) — бұл соттың ресми актісі, оның көмегімен сотталған тұлға жаза мерзімін толық өтемей-ақ босатылады, егер жаза мақсаттары (ҚК 39-бабы) толық өтеусіз-ақ орындалады деп танылса.
🔹 ШТМБ – жазаны дараландырудың, әлеуметтік қайта бейімделудің және түрмедегі адамдар санын азайтудың маңызды тетігі болып табылады.
🔷 2. ШТМБ қолдану шарттары (1, 3, 4-бөлімдер)
🔹 Жалпы шарттар (1-бөлім):
· Жазаның заңмен белгіленген ең төменгі мерзімі нақты өтелген;
· Режимді өрескел бұзушылықтардың болмауы;
· Келтірілген залалдың толық өтелуі (ШТМБ-ны міндетті түрде қолданудың шарты);
· Сот сотталған тұлғаның жазаны толық өтеуі қажет емес деп таниды.
🔹 Жазаның ең төменгі мерзімі:
| Қылмыс санаты | Жалпы тәртіп (3-б.) | Жеңілдікпен (4-б.) |
|---|---|---|
| Шағын немесе орташа ауырлықтағы | 1/3 | 1/4 |
| Ауыр | 1/2 | 1/3 |
| Ерекше ауыр (өмірге қол сұқпайтын) | 2/3 | 1/2 |
| Ерекше ауыр (өмірге қол сұғу) | — | 2/3 |
| ШТМБ-ның қайтарылғаннан кейінгі қайта қолданылуы | 2/3 немесе 3/4 |
🔹 Минималды мерзім — кемінде 6 ай (5-бөлім).
🔹 Өмір бойы бас бостандығынан айыру үшін — кемінде 25 жыл, не процесуалдық келісім жағдайында 15 жыл (6-бөлім).
🔷 3. Міндетті ШТМБ (1-бөлім, 2-абзац)
2023 жылдан бастап ҚК-ге императивті норма енгізілді:
«...тұлға шартты түрде мерзімінен бұрын босатылуға жатады», егер мына екі шарт орындалса:
1. Келтірілген залал толық өтелген;
2. Режимді өрескел бұзушылықтар болмаған.
📌 Қылмыстың ауырлығына қарамастан, осы шарттар орындалса, сот ШТМБ-ны міндетті түрде қолдануға тиіс (8-бөлімдегі ерекшеліктерден басқа).
🔷 4. ШТМБ қолданылмайтын жағдайлар (8-бөлім)
| Категория | Ерекшеліктер |
|---|---|
| 1. Өлім жазасы ауыстырылғандар | Норма Конституциялық емес деп танылған – қолданылмайды (ҚС № 48-НП, 11.07.2024) |
| 2. Террористік не экстремистік әрекет салдарынан адам өлімі болса немесе ерекше ауыр қылмыс болса | Толығымен ШТМБ қолданылмайды |
| 3. Ауыр және ерекше ауыр сыбайлас жемқорлық қылмыстар | ШТМБ мына санаттарға қолданылуы мүмкін: жүкті әйелдерге, балалы аналарға, қарттарға, мүгедектерге, процесуалдық келісім жасасқандарға |
| 4. Кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы қылмыстар | Тек 14–18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар жасаған жағдайда ШТМБ мүмкін |
| 5. Қасақана кісі өлтіруді қылмыстық топ құрамында жасау | Тек осал санаттағы тұлғаларға (жүкті әйелдер, қарттар және т.б.) ғана рұқсат етіледі |
🔷 5. Пробациялық бақылау (2-бөлім)
· Қалған мерзімге міндетті түрде белгіленеді;
· Шетелдіктерге қолданылмайды, егер оларды елден шығаруға жатса.
⚖️ Пробациялық бақылау шеңберінде Қылмыстық-атқару кодексінде көзделген міндеттер жүктеледі (мысалы, пробациялық қызметке келу, тұрғылықты жерді өзгертпеу т.б.).
🔷 6. ШТМБ-ны жою негіздері (7-бөлім)
| Бұзушылық | Салдары |
|---|---|
| 1. Екі және одан көп әкімшілік жаза немесе міндеттерден жалтару | Сот ШТМБ-ны жоюы мүмкін |
| 2. Абайсыздықпен қылмыс, қылмыстық теріс қылық немесе шағын ауырлықтағы қылмыс (осал тұлғалар жасаған) | Сот шешеді — ШТМБ-ны сақтау не жою |
| 3. Басқа қасақана қылмыс | Сот ШТМБ-ны міндетті түрде жойып, үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындайды |
🔷 7. Сот тәжірибесінен мысалдар
📌 Алматы қалалық сотының қаулысы (2022 ж.):ҚК 190-бабының 4-бөлігі бойынша сотталған азамат 2/3 мерзімді өтеген соң ШТМБ-ға шықты, өйткені:
· залалды толық өтеген;
· жағымды мінездемелер алған;
· режимді бұзбаған.
📌 Атырау облысының сотының шешімі (2023 ж.):Ерекше ауыр сыбайлас жемқорлық қылмысы үшін сотталған әйелге ШТМБ берілді:
· жалғызбасты ана мәртебесі;
· II топтағы мүгедектік;
· процесуалдық келісімнің жасалуы негізінде.
🔷 8. Қатысты нормалар
| Норма | Мазмұны |
|---|---|
| ҚК 44-бабы | Пробациялық бақылау туралы |
| ҚК 60-бабы | Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау |
| ҚІЖК 9, 35-баптары | Қылмыстық істі тоқтату, оның ішінде ШТМБ негізінде |
| ҚАЖК 9–10-тараулары | ШТМБ орындау шарттары мен тәртібі |
| ҚР Жоғарғы Сотының 2020 жылғы 25 желтоқсандағы №10 нормативтік қаулысы | Жаза тағайындау практикасы, оның ішінде ШТМБ бойынша |
🔷 9. Халықаралық стандарттар
🔹 Жазаны қайта қарау құқығы мынада көзделген:
· Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт (10-бап):«Пенитенциарлық жүйенің мақсаты — түзету мен қайта әлеуметтендіру».
· БҰҰ-ның Токио ережелері (1990):→ Қоғамға бейімделу құралы ретінде шартты босатуды қолдайды.
🔹 Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот (ЕСПЧ) бірнеше істе (мысалы, Murray v. Netherlands, 2016) атап өтті:
«Шартты түрде босатуға үміттің болмауы — адамшылыққа жатпайтын жазаға әкелуі мүмкін».
🔷 10. Қорытынды
ҚК 72-бабы — келесі бағыттар бойынша теңгерімді тетік:
✅ сотталғандарды түзелуге ынталандыру;✅ қылмыстық саясатты гуманизациялау;✅ мемлекеттің ресурстарын үнемдеу;✅ жазаны орындаудың даралануын қамтамасыз ету.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
